Boğazların Kapatılması ve Montrö

Rusya-Ukrayna savaşının başlamasıyla beraber sosyal medyada sıkça denk geldiğim bir soru da Türk Boğazlarını Rus veya müttefik (NATO) savaş gemilerine kapatıp kapatamayacağımız oldu. Gelin bu konuya bir açıklık getirelim.

Öncelikle Montrö Nedir?

Montrö Boğazlar Sözleşmesi ya da orijinal adıyla Montreux, 20 Temmuz 1936’da imzalanan, Türk Boğazlarının (İstanbul Boğazı – Marmara Denizi – Çanakkale Boğazı) geçiş rejimini düzenleyen uluslararası bir anlaşmadır. Basitçe anlatmak gerekirse bu anlaşma Türk Boğazlarından geçen gemilerin uyması gereken kuralları belirler. Bunlar barış zamanı durumu veya savaş zamanı durumu olarak değişir.

Öncelikle çok bilinen bir yanlışı ifade etmek istiyorum. Montrö sözleşmesi veya Türk Boğazları denince akla direkt olarak İstanbul Boğazı gelse de sözleşmeye göre aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır.

…”Boğazlar” genel deyimiyle belirtilen Çanakkale Boğazı, Marmara Denizi ve Karadeniz Boğazı’ndan geçişi ve gemilerin gidiş gelişini (ulaşımı), Lozan’da, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanmış olan Barış Antlaşmasının 23. maddesiyle saptanmış ilkeyi, Türkiye’nin güvenliği ve Karadeniz’de kıyıdaş devletlerin güvenliği çerçevesinde koruyacak biçimde, düzenlenmek isteğiyle duygulu olarak;

İşbu sözleşmeyi, 24 Temmuz 1923’te Lozan’da imzalanmış olan sözleşmenin yerine koymayı kararlaştırmışlar ve tam yetkili temsilcilerini aşağıda belirtildiği üzere atamışlardır:…

Montrö Boğazlar Sözleşmesi

Yukarıda da açıkça görüldüğü üzere Montrö tüm Çanakkale, Marmara ve İstabul Boğazı’nı kapsamaktadır. Burada şu noktaya çekmek istiyorum: Kanal İstanbul yapılsaydı Montrö yine de geçerliliğini yitirmezdi ve askeri gemiler dilediği gibi Karadeniz’e giremezdi. Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki egemenliğinin bu kadar “basit” olmadığını vurgulamak istedim.

Montrö Tarafı Ülkeler Hangileridir?

Halihazırda sözleşmeye taraf olan ülkeler Rusya, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan, Türkiye, Yunanistan, İtalya, Fransa ve İngiltere’dir.

Türkiye Hangi Durumlarda Boğazı Kapatabilir?

Montrö’de geçiş rejimi Ticaret Gemileri ve Savaş Gemileri için farklı olarak düzenlenmiştir.

Barış zamanında: Ticaret gemileri dilediği gibi geçiş yapabilir. Savaş gemileri ise sözleşmede belirtilen kurallar çerçevesinde Boğazlardan geçiş özgürlüğünden yararlanabilirler.

Savaş zamanında, Türkiye savaşa dahil değilse: Ticaret gemileri dilediği gibi geçiş yapabilir. Savaşan herhangi bir devletin savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi yasaktır. Savaşmayan ülkeler sözleşmede belirtilen kurallar çerçevesinde Boğazlardan geçiş özgürlüğünden yararlanabilirler.

Savaş zamanında, Türkiye savaşa dahilse: Türkiye ile savaşan tarafa ait olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir şekilde yardım etmemek koşuluyla belirli kurallar çerçevesinde geçiş yapabilirler. Savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükümeti istediği gibi davranabilir.

Türkiye’nin kendini çok yakın savaş tehdidi altında hissettiği durumda: Ticaret gemileri belirli kurallar çerçevesinde geçiş yapabilirler. Savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükümeti istediği gibi davranabilir.

Sözleşmenin 19. maddesi gereği,

“Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse … savaşan herhangi bir devletin savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi yasak olacaktır…”

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Md. 19’dan alıntı

Sözleşmenin 20. maddesi gereği,

“Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise … savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükümeti tümüyle dilediği gibi davranabilecektir.”

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Md. 20’den alıntı

Sözleşmenin 21. maddesi gereği, ki bu madde önemli çünkü Türkiye savaşta değilse ve boğazları savaş gemilerine tamamen kapatmak istiyorsa 21. madde hükümlerini uygulamak zorundadır.

Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayarsa, Türkiye’nin işbu Sözleşmenin 20. maddesi hükümlerini uygulamaya hakkı olacaktır.

Yukarıdaki fıkranın Türkiye’ye tanıdığı yetkinin Türkiyece kullanılmasından önce Boğazlardan geçmiş olan, böylece bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, bu limanlara dönebileceklerdir. Bununla birlikte, şu da kararlaştırılmıştır ki, Türkiye, davranışıyla işbu maddenin uygulanmasına yol açmış olabilecek devletin gemilerini bu haktan yararlandırmayabilecektir.

Türk hükümeti, yukarıdaki birinci fıkranın kendisine verdiği yetkiyi kullanırsa, Bağıtlı Yüksek Taraflara ve Milletler Cemiyeti genel sekreterine bu konuyla ilgili bildiri gönderecektir.

Milletler Cemiyeti Konseyi, üçte iki çoğunlukla, Türkiye’nin böylece almış olduğu önlemlerin haklı olmadığına karar verise ve işbu sözleşmenin imzacıları Bağıtlı Yüksek Tarafların çoğunluğu da ayni görüşte olursa, Türk Hükümeti, söz konusu önlemlerle, işbu sözleşmenin 6. maddesi uyarınca alınmış olabilecek önlemleri kaldırmayı yükümlenir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Md. 21

Pekala, günümüzde Milletler Cemiyeti diye bir kuruluş yok. Bu durumda ne yapılmalı?

Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Milletler Cemiyeti’nin hukuken halefi değildir. Dolayısı ile Türkiye’nin bu durumda yetkilerini haklı olarak kullanıp kullanmadığına mevcut haliyle sadece akit devletlerin çoğunluğunun karar vermesi durumu söz konusudur. Ancak hukuken sözleşme hükmüne göre Milletler Cemiyeti Konseyi’nin kararı olmaksızın akit devletlerin de tek başına karar vermesinin tartışma konusu olduğu değerlendirilmektedir.

Cihat Yaycı, Soru ve Cevaplarla Montrö, 2021, sayfa 100.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin 21’inci maddesinin 3 ve 4’üncü paragraflarının bugün için pratik bir uygulama alanı yoktur. Fakat bu durum, Türkiye’nin bu konuda sınırsız bir takdir hakkına sahip olduğu anlamına gelmemektedir. Takdir hakkının kullanılış biçimi, normal uluslararası usuller uyarınca diğer akit devletler tarafından tartışılabilir. Bu tartışma konusu hakkında “artık sadece akit devletlerin çoğunlukla kararına bağlı olduğu” şeklinde bir mutabakata varılması durumunda ise akit devletlerin sayısının halihazirda 9 olduğu RF (Rusya Federasyonu) ve Ukrayna dışında hepsinin NATO üyesi oldukları, RF dışında tümünün ABD’nin müttefiki olduğu ve altısının AB üyesi oldugu dikkate alındığında Türkiye’nin “kendini yakın savaş tehlikesinde saydiğı” kararının söz konusu akit devletler tarafından kabul edilmeyebileceği de akılda tutulmalıdır. Ancak her durumda Türkiye’nin söz konusu kararını ilan etmesi, savaş gemilerinin geçisi konusunda dilediği gibi davranması ve 10-18’inci maddeleri uygulamaması mümkündür. Bu kararını geri çekmesi ve almış oldugu önlemleri kaldırması yönünde gelebilecek siyasi ve ekonomik baskılar dahi Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki hâkimiyetini pekiştirecektir.

Cihat Yaycı, Soru ve Cevaplarla Montrö, 2021, sayfa 101.

Sözleşme Fesh Edilebilir Mi?

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin 20 yıllık geçerlilik süresi dolduğundan artık fesh edilebilir ancak fesih süreci de madde 29 ve madde 30 ile kurallara bağlanmıştır. Sözleşmeyi fesh etmek isteyen devlet Fransız devletine ön bildirim yaptıktan 2 sene sonra sözleşme sona erer. Sözleşme fesh edildikten sonra akit devletler bir konferansta toplanmak zorundadır. Bu toplantı sonucunda yeni bir sözleşme düzenlenebilir veya düzenlenmeyebilir. Bu durumda ne olacağı ise farklı bir konudur. Ancak unutulmamalı ki Türk Boğazlarının egemenliği “yalnızca” Montrö ile tescillenmemiştir. Montrö var olsa da olmasa da Boğazlardaki egemenliğimiz devam edecektir. Ancak Montrö’nün getirdiği kısıtlamalar sayesinde Karadeniz uzun yıllar boyunca bir barış denizi olarak kalabilmiştir.

Sonuç

Bu yazıda Türkiyenin hangi durumlarda boğaz trafiğini kapatabileceğini sözleşme maddelerinden yola çıkarak inceledik. Ben bir bürokrat değilim, dolayısıyla tam olarak ne olur söyleyemem. Ancak Montrö gereği Boğazları savaşan devletlere kapatma hakkına sahibiz. Tüm savaş gemilerine kapatmak içinse savaşta veya yakın bir savaş durumunda olmamız gerekmektedir ve her iki durumun da dezavantajları olacaktır.

Daha ileri okuma için Cihat Yaycı’nın Soru ve Cevaplarla Montrö kitabını tavsiye ederim.

Sorunuz veya eklemek istedikleriniz olursa yorum olarak yazabilirsiniz.

Yurtta Sulh, Cihanda Sulh!

Mustafa Kemal Atatürk